Sunan: Üzeyir ARDA
İTTİHAT VE TERAKKİ FIRKASI (PARTİSİ) (1889-1918):
Bu parti Jön Türklerin ilkelerini benimseyenlerce kurulmuştur. Kurucuları Ohrili İbrahim Temo,Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbakırlı İsak Sûkuti, Kafkasyalı Mehmet Reşat, Bakülü Hüseyinzade Ali ve Ahmet Rıza beylerdi. Parti sol kanat olarak nitelendireceğimiz “Hizb-i Cedit” ve sağ kanat olarak değerlendireceğimiz “Hizb-i Terakki” grupları arasında bir siyasal rekabet vardı. İbrahim Temo ve arkadaşlarının İstanbul’dan önce Mısır, sonra Avrupa’ya kaçmasıyla illegal olarak parti kurulmuş oldu. 1902’de yapılan I. Osmanlı Liberalleri Kongresinde Prens Sabahaddin’in temsil ettiği liberal Le Play yanlısı, İngilizci ekol tavsiye edildi. Paris’e kaçan Ahmet Rıza Bey ve arkadaşları Paris’te Meşveret Gazetesini çıkarttılar. Partinin askeri birlikler içinde illegal taraftarları vardı. Parti yapı olarak İtalyan Carbonari Örgütünü örnek almıştı. Gizli olarak yapılan üyelik andı bayrak, Kuran ve silaha el basarak yapılıyordu. 23 Temmuz 1908 günü Resneli Niyazi ve Enver Bey’lerin yaptıkları bir darbe sonunda II. Abdülhamit II. Meşrutiyet’i ilan etmek zorunda kaldı. Meşrutiyet’in ilanı partinin Selanik grubunun yaptığı bir işti. Mustafa Kemal Bey (Atatürk) de 1905 yılında örgütün Manastır şubesine katılmıştı. Partinin Manastır ve Selanik grupları birbirine rakipti. 1908-1918 yılları arasında seçimleri kazanan tek parti İttihat ve Terakki partisidir. Bu partiden seçilen kişiler Genel Merkez’le geçinemeyerek yeni partiler kurmuşlardır. Bu partilerin çoğu kısa ömürlü partilerdir. İttihat ve Terakki Fırkası Milli Sol görüşte kimselerin oluşturduğu bir partiydi. Şubat 1909’da parti ilk güvensizlik önergesini vererek hükümeti düşürdü. Basın, İttihat ve Terakki Partisini destekliyordu. 31 Mart 1909 (16Nisan) olaylarından sonra parti güçlenir. 31 Mart olayları okullu ve alaylı subaylar arasında çıkan çatışmadan destek bulan Volkan Gazetesi sahibi ve yazı işleri müdürü Derviş Vahdeti’nin çıkardığı; halkın reform istiyoruz diye saraya yürüyüşü üzerine Mahmut Şevket Paşa komutasındaki Selanik’teki III. Ordu Edirne’deki II. Ordudan takviye kuvvet alarak İstanbul’a gelmiş ve Ayastofonos’ta (Yeşilköy) Toplanan Meclis-i Ali’nin (Meclis-i Mebusan - Meclis-i Ayan) onayıyla II.Abdülhamit görevden alınmış ve yerine V. Mehmet Reşat padişahlığa geçmiştir. Partinin 1908-1912 kongreleri bile gizli yapılmıştır. Mustafa Kemal Bey Selanik Delegesi olarak katıldığı 1909 Selanik Kongresinde “Parti komita havasından çıkarılmalı ve subaylar siyasetten ayrılmalıdır” der. V. Mehmet Reşat (1909-1917) zayıf bir padişahtı. 1912 seçimleri Türk Demokrasi Tarihinde ”sopalı seçim” olarak geçer. Bu dönemde cemiyetin bir hayır cemiyeti mi,yoksa bir siyasal parti mi olarak kurulduğu tartışılır. 23 Ocak 1913’de yapılan “Babıali Baskını”ndan sonra Kamil Paşa istifa ettirilmiş ve Mahmut Şevket Paşa liderliğinde bir hükümet kurulmuştur. İttihat ve Terakki Partisinin asıl iktidara geldiği tarih budur. İttihat ve Terakki Fırkası Türkiye tarihinde görülen hem en özgürlükçü,hem de diktacı partidir. Mahmut Şevket Paşa’nın görevine giderken öldürülmesi üzerine muhalefet susturulur, muhalif gazeteciler sürgüne gönderilir. Said Halim Paşa hükümetiyle İttihat ve Terakki partisi Osmanlı İmparatorluğu üzerinde kesin yönetim ağırlığını koyar. Partinin yöneticileri olan Genel Merkez başa geçer geçmez şu önlemleri alır:
Bu parti Jön Türklerin ilkelerini benimseyenlerce kurulmuştur. Kurucuları Ohrili İbrahim Temo,Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbakırlı İsak Sûkuti, Kafkasyalı Mehmet Reşat, Bakülü Hüseyinzade Ali ve Ahmet Rıza beylerdi. Parti sol kanat olarak nitelendireceğimiz “Hizb-i Cedit” ve sağ kanat olarak değerlendireceğimiz “Hizb-i Terakki” grupları arasında bir siyasal rekabet vardı. İbrahim Temo ve arkadaşlarının İstanbul’dan önce Mısır, sonra Avrupa’ya kaçmasıyla illegal olarak parti kurulmuş oldu. 1902’de yapılan I. Osmanlı Liberalleri Kongresinde Prens Sabahaddin’in temsil ettiği liberal Le Play yanlısı, İngilizci ekol tavsiye edildi. Paris’e kaçan Ahmet Rıza Bey ve arkadaşları Paris’te Meşveret Gazetesini çıkarttılar. Partinin askeri birlikler içinde illegal taraftarları vardı. Parti yapı olarak İtalyan Carbonari Örgütünü örnek almıştı. Gizli olarak yapılan üyelik andı bayrak, Kuran ve silaha el basarak yapılıyordu. 23 Temmuz 1908 günü Resneli Niyazi ve Enver Bey’lerin yaptıkları bir darbe sonunda II. Abdülhamit II. Meşrutiyet’i ilan etmek zorunda kaldı. Meşrutiyet’in ilanı partinin Selanik grubunun yaptığı bir işti. Mustafa Kemal Bey (Atatürk) de 1905 yılında örgütün Manastır şubesine katılmıştı. Partinin Manastır ve Selanik grupları birbirine rakipti. 1908-1918 yılları arasında seçimleri kazanan tek parti İttihat ve Terakki partisidir. Bu partiden seçilen kişiler Genel Merkez’le geçinemeyerek yeni partiler kurmuşlardır. Bu partilerin çoğu kısa ömürlü partilerdir. İttihat ve Terakki Fırkası Milli Sol görüşte kimselerin oluşturduğu bir partiydi. Şubat 1909’da parti ilk güvensizlik önergesini vererek hükümeti düşürdü. Basın, İttihat ve Terakki Partisini destekliyordu. 31 Mart 1909 (16Nisan) olaylarından sonra parti güçlenir. 31 Mart olayları okullu ve alaylı subaylar arasında çıkan çatışmadan destek bulan Volkan Gazetesi sahibi ve yazı işleri müdürü Derviş Vahdeti’nin çıkardığı; halkın reform istiyoruz diye saraya yürüyüşü üzerine Mahmut Şevket Paşa komutasındaki Selanik’teki III. Ordu Edirne’deki II. Ordudan takviye kuvvet alarak İstanbul’a gelmiş ve Ayastofonos’ta (Yeşilköy) Toplanan Meclis-i Ali’nin (Meclis-i Mebusan - Meclis-i Ayan) onayıyla II.Abdülhamit görevden alınmış ve yerine V. Mehmet Reşat padişahlığa geçmiştir. Partinin 1908-1912 kongreleri bile gizli yapılmıştır. Mustafa Kemal Bey Selanik Delegesi olarak katıldığı 1909 Selanik Kongresinde “Parti komita havasından çıkarılmalı ve subaylar siyasetten ayrılmalıdır” der. V. Mehmet Reşat (1909-1917) zayıf bir padişahtı. 1912 seçimleri Türk Demokrasi Tarihinde ”sopalı seçim” olarak geçer. Bu dönemde cemiyetin bir hayır cemiyeti mi,yoksa bir siyasal parti mi olarak kurulduğu tartışılır. 23 Ocak 1913’de yapılan “Babıali Baskını”ndan sonra Kamil Paşa istifa ettirilmiş ve Mahmut Şevket Paşa liderliğinde bir hükümet kurulmuştur. İttihat ve Terakki Partisinin asıl iktidara geldiği tarih budur. İttihat ve Terakki Fırkası Türkiye tarihinde görülen hem en özgürlükçü,hem de diktacı partidir. Mahmut Şevket Paşa’nın görevine giderken öldürülmesi üzerine muhalefet susturulur, muhalif gazeteciler sürgüne gönderilir. Said Halim Paşa hükümetiyle İttihat ve Terakki partisi Osmanlı İmparatorluğu üzerinde kesin yönetim ağırlığını koyar. Partinin yöneticileri olan Genel Merkez başa geçer geçmez şu önlemleri alır:
1- Silahlı Kuvvetlerde büyük bir indirim yapıldı.
2- Almancı bir dış politika izlendi.
3- 1914’te I. Dünya Savaşına Almanya yanında girilerek Seferberlik İlan Edildi.
Enver ve Talat Paşalar arasındaki gerginlik:
1- I. Dünya Savaşı yenilgisinden Enver ve Talat Paşalar sorumlu tutulur.
2- 1 Kasım 1918’de parti kapatılır.
3- Talat Paşa 1920’de Berlin’de bir Ermeni komitacı tarafından öldürülür.Enver Paşa ise 1922’de Tacikistan’da Kızılordu Birlikleriyle yaptığı silahlı çatışma sırasında şehit düşer.
AHRAR FIRKASI: Seçimlerde bir başarısı yoktur.Prens Sabahaddin Bey tarafından kurulur. Prens Sabahaddin Bey’in önce 31 Mart olayıyla ilgili görülerek 1909’da Avrupa’ya kaçması, 1917’de gelen Prens Sabahaddin Bey’in 1924’de Osmanlı Hanedanından olduğu için Türkiye’den sürülmesi üzerine bir eylem gösteremez. Le Play’cidir. 1917-1924 yılları arasında görev yapan Mutedil Hürriyet perveranlar Fırkası Ahrar Fırkasının devamıdır.
OSMANLI SOSYALİST FIRKASI:
İstanbulda yaşayan azınlıklar ve çalışanlar tarafından kurulmuştur (1910). Lideri Hüseyin Hilmi Bey’dir. Hüseyin Hilmi’nin 1913 yılında öldürülmesi üzerine parti kapanır. Hüseyin Hilmi Bey Teşkilat-ı Mahsusa öldürür. Türkiye’de kurulan ilk sosyalist partidir.
HÜRRİYET VE İTİLÂF FIRKASI:
1912’de Damat Ferit Paşa tarafından kuruldu. İngiliz yanlısı bir politika izler.Bu parti kendini 1919’da fes eder. Mustafa Kemal Paşa ve Milli Kurtuluşçu arkadaşlarını ölüme mahkum eden bu partinin iktidarıdır.
CUMHURİYET HALK PARTİSİ (CHP) (1923-…):
Anadolu Ve Rumeli Müdafı-ı Hukuk Cemiyetinin I.Grubunun partileşmiş halidir. Kuruluş Tarihi olarak Anadolu ve Rumeli Müdafa-ı Hukuk Cemiyetinin 4 Eylül 1919’da kuruluşunu ilke olarak benimser. Mustafa Kemal Paşa’nın deyimiyle” İç ve dış düşmanlarımızın süngüleri altında yapılan I. Büyük Kurultayımız “ sözcükleriyle Sivas Kongresine atıfta bulunur.
Parti 9 Eylül 1923’te İzmir’de kurulduğu söylense de Ankara Mebusu Mustafa Kemal Paşa’nın İç İşleri Bakanlığına başvurusu 11 Eylül’dür. Genel Başkanları: Atatürk, İsmet İnönü ve Bülent Ecevit’tir. İzmir Suikastından sonra muhalif partiler ve cemiyetler kapatılmış,tek parti diktatoryasına parti girmiştir. 1950 seçimlerinde seçimleri ve iktidarı yitirir. 1950-1960 yılları içinde ana muhalefet partisi görevini görür. 1961-1964 yılları arasında parti koalisyon partisi olarak iktidarda kalır. 1965’de parti Genel Sekreteri ve Çalışma Bakanı Bülent Ecevit Ortanın Solu politikasını ortaya atar, daha sonra bu politikayı Demokratik Sol Politika haline getirdi. 1972’de parti Sosyal Demokrat ideolojiyi benimsedi. 8 Mayıs 1972’de parti Genel Başkanlığına Bülent Ecevit seçilir. 2000’den sonra Merkez Partisi özelliğini kazandı. 1999 seçimlerinde barajı aşamaz ve parlamento dışı kalır.
ŞÜKRÜ SARAÇOĞLU
(Ödemiş 1887 - İstanbul 1953) Cenevre Siyasal Bilgiler Fakültesini bitirdi. Mahmut Esat Bozkurt’la birlikte Fransızca bir öğrenci dergisi çıkardı.Mondros Ateşkes Antlaşması koşullarına tepki gösterdi.Son Meclisi Mebusan’ı İzmir Milletvekili olarak kazansa bile gitmedi. İşgallerden sonra bir İtalya gemisiyle Kuşadası’na geçti. Kuşadası, Söke, Aydın bölgesindeki Milli Direniş hareketlerini örgütledi. Başbakanlığı Türkiye’nin savaş yıllarına denk gelir. Barem ve Emeklilik Kanunlarında katkısı vardır. Nazi yanlısı bir politika izledi. Varlık Vergisini koydu. Bu vergi Müslümanlardan 1/8, Dönmelerden 1/4, Gayrımüslimlerden ½ oranında alındı. Kişi bu parayı ödeyemezse devlet hesabına çalışmaya veya ülkeyi terk etmeye zorlandı.
DEMOKRAT PARTİ(1946-1960):
Demokrat Parti 1946’da kuruldu. Partinin Genel Başkanları Celal Bayar ve Adnan Menderes’tir. 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra parti işlevini yitirir. 1964 yılında Ankara Sulh Hukuk Mahkemesinin aldığı “Üst üste iki kongresini yapmayan partiler kapatılır” hükmünce yasal olarak kapanmıştır. Adnan Menderes İstiklal Madalyası sahibidir ve gençliğinde Karşıyaka Spor Kulübünde oyunculuk yapmıştır. Dedesi Hacı Ali Paşa Tirelidir. Tire’ye gelen tatarlardandır. Bir çiftliğe önce Kahya olarak girmiş, sonra hanımıyla evlenerek mal sahibi olmuştur. Adnan Menderes milletvekili iken Ankara Hukuk Fakültesini bitirmiştir. Toprak Reformu ve Marşal Yardımı konularında diğer büyük toprak sahipleriyle direnir. CHP Grubundan ihraç edilir. Önce Müstakil Grup, sonra Demokrat Parti olarak yollarını sürdürürler. Kıbrıs Barış Harekatının yapılmasını sağlayan 1960 Londra Anlaşması Menderes döneminde imzalanır. En büyük gafı milletvekillerine: “İsterseniz siz hilafetti bile geri getirirsiniz” sözüdür. 1950’de iş başına geçince ilk kez ezan Arapça okunmuş, paraların üstünden İsmet İnönü’nün resimlerini kaldırmış, devlete ait kullanılmayan arabalar satılarak hazineye gelir sağlanmıştır. Darbe planlamaktan ötürü Org. Nafiz Gürman ve 250 subay emekliye sevk edilir. NATO’ya girebilmek için Kore Savaşlarına girildi (1953-1955) NATO’nun isteği üzerine Özel Harp Dairesi kuruluyor. Milli Liberal bir politika uyguluyor. Marşal Yardımı ile Ereğli Demir Çelik Fabrikası kuruluyor. 1954 n seçimlerini yine kazanır. 1955’den sonra ekonomik sorunlar başlar. Ödemeler dengesi bozulur. Türk Mukavemet Teşkilatı ve 6/7 Eylül olayları Demokrat Parti iktidarında görülür. 1957’de istifa eden Mehmet Fuat Köprülü için özel kanun çıkarılarak bağımsız seçimlere girmesi engellenir. Osman Bölükbaşı’nı seçen Kırşehir ili Nevşehir’e bağlı bir ilçe haline getirilir. Malatya ilinde Demokrat Parti oylarının çok olduğu kesimlerde Adıyaman ili kurulur. 1959’da uçağı Londra yakınlarında düşer, kurtulur. 1958’de IMF’le ilk Stand By antlaşması yapılır. 1959’da ilk devalüasyon yapılır. 238 gazeteci tutuklandı. CHP’yi kapatmak için Tahkikat Komisyonu kurulur. CHP hakkında soruşturma açılır. İnönü 12 oturum ceza alır. CHP milletvekilleri polis zoruyla meclisten çıkarılır. 27 Nisan 1960’da Turan Emeksiz polislerce öldürülür. Harp Okulu Öğrencileri yürüyüş yapar. 27 Mayıs 1960’da devrilir.Yüksek Adalet Divanınca suçlu bulunur ve 17 Eylül 1961’de İmralı’da idam edilir. 11 Nisan 1990’da Hasan Polatkan, Fatih Rüştü Zorlu ve Adnan Menderes’in itibarları iade edilir.
İKİNCİ BÖLÜMÜN SONU . . .
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder