Sunan: Üzeyir ARDA
Derekahve Fikir Otağı'nın 19/10/2009 tarihli toplantısında Üzeyir Arda “Türkiye’de Siyasi Partiler” konulu konuşmasına saat 20.30’ da Osmanlı Döneminde Siyasi Partiler ve particilik konusuyla başladı. Osmanlılarda siyaset Gerileme ve Çöküş dönemlerinde başlar.
III. SELİM: Sanatkâr ruhlu, hattat, şair, besteci bir hükümdardır. Büyük Fransız Devriminin başladığı 1789 yılında padişah olmuştur. Fransa’daki olayları inceleyip kendine rapor vermesi için Atıf Efendi’yi Paris Büyükelçisi olarak görevlendirmiştir. Atıf Efendi padişaha sunduğu raporunda kısaca: “Fransa halkı azıtmıştır. Bunlar dinden ve imandan çıkmışlardır. Fransızlar adını çok söyledikleri cumhuriyet ve hürriyet kavramları için kral ve yöneticilerin başını keserek idam etmişlerdir. Bu halk Rousseau ve Voltaire gibi sahte peygamberlerin peşinden koşmaktadır…” şeklinde yazdığı raporda feodal doğu gözlüğü ile Büyük Fransız Devrimini anlamadan yorumlamaktadır. III. Selim Yeniçeri ocağına alternatif olmak üzere batı tarzında Nizam-ı Cedit isimli yeni bir ordu kurmuş, bu orduyu eğitmek için İsveç ve Fransa’dan komutanlar getirmişti. 1806 Osmanlı-Rus Savaşında Nizam-ı Cedit güçlerinin savaşta olduklarını gören Yeniçeriler padişah III. Selim’i devirir ve öldürürler. Yerine IV. Mustafa çıkar. Nizam-ı Cedit yanlıları Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa’nın etrafında toplanırlar. Alemdar Mustafa Paşa 1807’de İstanbul’a gelerek IV. Mustafa’yı tahttan indirir ve II. Mahmut’u padişah ilan eder, kendisi de Sadrazam olur.
II. MAHMUT (1808-1838): Otuz yıl hükümdarlık yapmıştır. Dönemi iç isyanların ve dış ülkelerle yapılan savaşların mağlubiyetinin sürekli tadıldığı bir dönemdir.1826 yılında Yeniçeri ocağı kaldırılarak batı yöntemine göre kurulmuş Asakiri Mansure-i Muhammediye (Hz. Muhammed’in zafer kazanan askerleri) adı altında bir asker örgütlenmesine gidilir. Bu padişah dönemimde ilk nüfus sayımı yapılmış, yeni ve çağdaş yollar ve köprüler inşa edilmiş, divan teşkilatı kaldırılmış, yerine kabine sistemi getirilmiş, kılık ve kıyafette değişiklik yapılmış, devlet memurlarının takım elbise, Frenk gömleği, pantolon veya şalvar, ayakta ayakkabı veya mes giyilmesi standart hale gelmişti. II. Mahmut döneminde ilk resmi gazete çıkarılmıştı. Osmanlı Devleti bu dönemden sonra memurlarına maaş vermeye başlıyor. II. Mahmut 1838 yılında ölüyor. Mısır Sorunu bu dönemde uluslararası bir boyut kazanıyor.
ABDÜLMECİD (1838-1861): Batı kültürüyle yetişmiş ilk padişahtır. İlk özel gazete bu padişah döneminde yayınlanır.Tanzimat Fermanı bu padişah dönemine ilan edilir (1839). Tanzimat Fermanının en önemli özellikleri şunlardır:
1) Padişahın mutlak iradesini sınırlıyor.
2) Her yurttaşa mahkeme hakkı getiriliyor. Kişiye mahkeme kararı olmadan ceza verilemez hükmü geliyor.
3) Devletin gelir ve giderleri bir bütçe ile sınırlandırılıyor.
4) Padişahın egemenlik alanı yasalarla sınırlandırılıyor.
5) Her yurttaş belli yıllar içinde devlet hesabına bir kez askerlik yapacağı kesinleşiyor.
Islahat Fermanı 1859’da Avrupalıların getirdiği şekilde kabul ediliyor. Bu fermana göre Hıristiyan azınlık mensupları devlet memuru ve askerlik makamlarına getirileceklerdi. Avrupa’dan alınan paralar ile saraylar, köşkler yapılıyor. 19. yüzyıl diplomasisi için bu gün garip görünen sarayların yapımı güç belirtisidir.
Addülmecid zamanında bir eğitim reformu yapılarak medrese öğretimi dışındaki eğitim hayatı idadi, rüştiye, sultani ve Darülfünun (ilkokul, ortaokul, lise ve üniversite) olarak düzenleniyordu. Bu dönemde Kırım Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu ilk dış krediyi 1856 yılında almıştır.
ABDÜLAZİZ (1861-1876): Batı ülkelerini gezer.Ülkenin ulaşımı için demiryolu ağını kurdurur. Ceza Yasasının temelini oluşturan Mecelle bu padişah döneminde hazırlandı. Sivil bürokrat ihtiyacını karşılamak üzere Galatasaray Lisesi kuruldu.
Osmanlılardaki siyasi akımlar Namık Kemal’le Genç Osmanlılar (Yeni Osmanlılar, Jön Türkler, Genç Türkler) olarak kendini gösterir. Bu muhalefet gizli bir muhalefetti. Yazarlar ve okuyucular arasında bir muhalefet yapılıyordu. İç isyanlar nedeniyle askeri masraflar artıyor ve 1875 tarihinde Osmanlı maliyesi çöküyor.Abdülaziz İngiliz yanlılarının yaptığı bir ayaklanma ile tahttan indiriliyor ve damarlarını keserek intihâr ediyor. V. murat Üç ay görev yapıyor. Sinir sistemi bozuk olduğundan doktor raporuyla görevden alınıyor.
II. ABDÜLHAMİT (1876-1909): Siyasi partiler döneminin en önemli ismidir. 1876 Tersane Konferansı sırasında Avrupa ülkelerinin iç işlerimize karışmasını önlemek için Kanun-u Esasi (Anayasa)’yı kabul edip I. Meşrutiyeti ilan ediyor. Avrupa’nın durumunu biliyor. Amcası Abdülaziz’le birlikte Avrupa gezisine katılıyor. 1876’da İlk Osmanlı parlamentosu açılıyor. Bu parlamento halkın seçtiği Meclis-i Mebusan ve padişahın atadığı Meclis-i Ayan’dan oluşuyor. Parlamentonun oluşumuna İngiliz Parlamentosunu oluşturan Avam Kamarası ve Lordlar Kamarası örnek oluyor. Bu dönemdeki Kanun-u Esasi’ye göre padişah kutsal ve sorumsuzdur. 50000 kişinin bir milletvekili seçme hakkı vardır. 93 Savaşı sonunda parlamentoyu fes ediyor. Berlin Antlaşmasıyla Osmanlı İmparatorluğu üzerinde ilk kez Alman baskısı görülür. Bu antlaşma ile İngiltere Rusya’nın güneye yayılmasını önlemek amacıyla Kıbrıs’ı ister ve oraya yerleşir. II. Abdülhamit zamanında 1881 Muharrem Kararnameleriyle maliye Duyun-u Umumiye (Genel Dış Borçlar İdaresi) ismiyle Osmanlı Maliyesi Avrupalıların eline geçiyor. Gizli Haber alma örgütü Teşkilat-ı Mahsusa’yı kurduruyor. 1896-1897 Osmanlı-Yunan Savaşı Yunanlıların Girit’in iç işlerine karışmalarıyla başlıyor. Osmanlı ordusu savaşı kazanıyor ve Teselya’ya kadar Yunanistan’ı işgal ediyor. Avrupa Devletlerinin araya girmesiyle yapılan anlaşma sonucu Yunanistan 4 Milyon altın savaş tazminatı veriyor ve Girit’in özerkliğini alıyor. II. Abdülhamit İngiltere’ye karşı Rusya’yı; Rusya’ya karşı İngiltere’yi kullanmış. 19. yüzyılın en büyük politik dehalarından birisidir. Rumeli’nde 1908’de isyan eden Binbaşı Enver Bey ve Kolağası Reseneli Niyazi Bey’in isyanları nedeniyle fes ettiği Kanun-u Esasi’yi yeniden kabul eder ve II. Meşrutiyeti ilan eder. İstanbul’da çıkan isyan Miladi 16 Nisan, Rumi 31 Mart tarihinde çıktığı için bu karşı darbe hareketine 31 Mart Olayı denir. 31 Mart olayını Mahmut Şevket Paşa komutasındaki Hareket Ordusu bastırır. II. Abdülhamit 31 Mart olayıyla ilgili görülerek Meclis tarafından tahttan indirilir ve Selanik’te yaşamaya zorlanır. II. Abdülhamit devletin gelişmesi için din ve fendeki gelişme en önemli özelliktir demektedir.
Kürt ve Ermenileri birbirine kırdırmak için Hamidiye Alayları kurduruluyor. İlk kez kızların da gidebileceği okullar açılıyordu (İdadi ve Rüştiye olarak).
V. MEHMET REŞAT (1909-1918): Dokuz yıllık padişahlık süresi içinde silik bir karakter gösterir. Bu çağın en etkili gücü İttihat ve Terakki Partisidir.Devrinde iki büyük olumsuz olay olarak niteleyeceğimiz Babıali Baskını ve I. Dünya Savaşı görülür. 1912 yılında Enver Bey komutasındaki İttihat ve Terakki militanları Osmanlı Hükümet Binası olan Babıali’yi basarlar. Sadrazam Yusuf Kamil Paşa alnına silah dayanarak zorla istifa ettirilir.1912’den önce parlamento çoğunluğu kazandığı halde hükümetlerin kuruluşunda ikinci veya üçüncü parti olan İttihat Ve Terakki Partisi iktidarı bir diktatörlük kuracak şekilde ele geçirmiştir.Babıali Baskını 20.yüzyıl Türkiye’sinin yaşadığı ilk askeri darbedir.
Almanya ve İtalya 19.yüzyıl sonunda kurulmuştu.Hızla sanayileşen bu ülkeler yeni sömürge ve pazarlar ele geçirmek niyetindeydiler. Fakat sömürgeleri yoktu.Bu yüzden önce siyasi,sonra politik en sonra ise askeri birlik kurarak Üçlü İtilaf ve Üçlü İttifak Devletlerini oluşturdu. Saraybosna’da Avusturya-Macaristan İmparatorluğu veliaht prensi Arşidük Franz Ferdinand’ın öldürülmesi savaşın görünen nedeni oldu.
VI. MEHMET VAHDETTİN (1918-1922): Osmanlıların son padişahıdır. 4 yıl görev yapar. 1918’de İttihat ve Terakki zorla istifa eder, üyeleri yurt dışına kaçar. 28 Ocak 1920’de Misak-ı Milli kabul edilir. I.Dünya Savaşının galipleriyle Sevres Anlaşması yapılır. 17 Kasım 1922’de ülkeyi terk etti.
Bu dönemi etkileyen Fransız aydınları şunlardır:Auguste Comte, Durkheim ve Le Play’dir. Auguste Comte ve Durkheim sol görüşü, Le Play ise sağ görüşü etkilemiştir.
Bu dönemin siyasi yapıtları pozitivizmden etkilenmiştir.
İttihat ve Terakki Partisi : CHP, Ahrar Fırkası : AKP
BİRİNCİ BÖLÜMÜN SONU . . .
